Giuanne Maria Bellu at iscritu in custu giornale un’artìculu bellu meda a pitzus de s’aundamentu in Gaddura e in casi totu sa Sardigna, e at postu s’atentzione in Terranoa (Olbia). Custu logu de Sardigna est in pari unu de is prus bellos e unu de is prus lègios e feos. Pagu tempus faet Terranoa fiat una bidda, mannixedda ma bidda, e imoe est tzitade. Nde at fatu su caminu a s’imbesse de tantis biddas sardas, ki si sunt sboidadas. Issa s’est prenada. Connota pro èssere un’ìsula – in pari cun Luras – de gente ki faeddat sardu induna regione de Sardigna, sa Gaddura, ki faeddat corsicanu, est como una tzitade inue si faeddat gadduresu puru, e meda, e medas àteras limbas.
Est connota puru, banalmente, pro èssere una “fratzione” de sa Costa Smeralda, narat Bellu. In totu s’istòria de Sardigna, is tzitades sunt sèmpere nàschidas face a is logos prus acanta de nosu: s’Africa, s’Ispànnia, sa Frantza. Partende de su perìodu piemontesu ant cumentzadu a nàschere tzitades face a custu logu prus atesu inue seus intrados pro casualidade pura, ki si narat Itàlia e inue s’agataus ancora, kissà pro cantu. Prima Portu Turre e a pustis, cun s’unidade de s’Itàlia e sa netzessidade de acàpios cun sa parte peninsulare de cudda, Terranoa.
Terranoa est un’istòria urbana de sa Sardigna moderna, e in capas est sa prus importante. S’aundamentu nosi at postu ainnantis de una cosa ki tropu gente iscareschet. Sa Sardigna est logu urbanu. Is prus de is sardos bivent in logos ke Terranoa, Nùgoro, Portu Turre, Cuartu e is àteras tzitades de s’hinterland callaresu. Is prus, in is biddas puru, bivent in domos noas ca ant mòvidu a incue in is ùrtimos annos.
Dd’ant fatu sighende sa lei italiana e medas bortas s’assèntzia de lei. Dd’ant fatu a manera a bortas assurda, ma no si sunt postos a fraigare nuraxes o pinnetos, ma domixeddas scuadradas ki a pàrrere issoro s’assimbigiàant a su mègius de su modellu italianu, cioè su peus de sa difusione urbana scuncordada de totu s’Ocidente. Duncas, mi paret ca non tèngiat nisciunu sentidu né su discursu de torrare a “càusas culturales” totu sa kistione, comente at fatu su cabu de sa Protetzione tzivile (manifestende totus is pregiudìtzios italianos a pitzus de is Sardos, ca “càusas culturales” identitàrias non ddoe nde fiant in Gènova o in Vèneto, in is aundamentos de is ùrtimos annos) né de si refèrrere a eventos millenàrios.
Su ki est su prus importante est ca is Sardos bivent in tzitade, ddoe bivent de pagu tempus, e custas tzitades sunt istadas fraigadas male. Unu problema ki no depiat mobilizare nisciunu pantàsima identitàriu (ca non nde podeus pròpiu prus) ma s’istùdiu de su fenòmenu segundu una castiada prus sotziològica e urbanìstica ki àteru.
De custu protzessu Terranoa est unu sìmbulu, podet èssere inscritu in su nòmine suo etotu, e de seguru in su nòmine medievale suo, ki fiat Cìvita, tzitade. Nùgoro, Carbònia, Portu Turre, sunt tzitades crèschidas pro s’interventu de is polìticas de s’Istadu, de sboddicu aministrativu sa prima, industriale sà’e tres, amesturadu sa segunda. Is tzitades a inghìriu de Casteddu si sunt formadas ke partes de unu totu ki tenet Casteddu ke asse portadore. Terranoa podet èssere sa capitale de custa mòvida de is sardos de sa bidda a sa tzitade, ca totu sa cussòrgia est aici, su protzessu no est istadu guvernadu, e su scuncordu rennat soberanu.
Terranoa, cun su legiore e s’aundamentu suo, nosi narat ca custa modernizatzione de sa Sardigna ki naraus “Rinàschida” o “Autonomia spetziale” est fallida non sceti in s’indùstria, ma in sa costrutzione puru. Terranoa est fraigada indunu bacu mannu, una badde ki est casi una pianura, ainghiriada de montes. Su mare ddoe intrat cunduna ria ki assimbigiat a unu fiordu, dominadu de cudd’ìsula spantosa pro s’ermosura ki est Taulara. Podiat èssere una de is tzitades prus bellas de totu su Mediterràneu. Ma, si ti faes unu giru in tzitade, abarras spantadu de su legiore malu. Indunu de is logos prus bellos, sa tzitade prus fea. E totu custu est istadu fatu no in s’època mìtica de sa “sotziedade traditzionale”, cando sa sardidade dominàat incorruta. No, est istadu fatu cando totus fiant infogados de is “magnifiche sorti e progressive” de sa modernidade, amakiados de sa Costa Smeralda, bisende Rinàschidas, màkinas noas e mitos televisivos baratos.
Duncas, ddoe ant a èssere puru responsabilidades de sa gente ki, chirkende a si fàere una domo, at fraigadu a manera de a berus tonta, ma torrare totu a sa “cultura” de custa gente, pensende a sa cultura sarda, est ingiustu e sobra-totu falsu. Sa “cultura” de su fràigu in custa gente est sa cultura de sa periferia “moderna” italiana comente s’est manifestada in Sardigna. E sa rexone culturale mi paret puru secundària, a sa fine, cunfroma a sa netzessidade de agatare una domo e de mòvere a tzitade pro is bisòngios de sa vida, castiende comente faghiant is àteros e cunformende-sinde.
Custas cosas andant cunsideradas, ainnantis de su chircare sèmpere sa rexone in s’identidade, in sa “cultura sarda” o in àtera cosa diaici. Est istadu unu protzessu cumpartzidu, ddoe ant responsabilidades, ma in capas su problema est su tipu de modernizatzione ki eus tentu in Sardigna, e ki imoe nosi nd’est calende a palas, e a manera sèmpere prus ruinosa. E de seguru Terranoa nosi contat de su fallimentu de s’aministratzione e de sa polìtica ki si faet oe in Sardigna, siat cussa italiana, siat sà sarda. Ateru ki “càusas culturales”!
Alessandro Mongili
