Abba (àcua), connoschèntzias, ainas, fainas, òmines. Cando sutzendent cosas aici, comente sa tragèdia ki at fuetadu s’Isula e subra-totu sa Gaddura, sa gente pigat un’elementu de su totu e cumentzat a ddu frastimare. Ma seus seguros ki siat sa cosa bona de fàere?
Abba (e logu). S’abba nde calat de su chelu, ma comente nosi sunt narende is geòlogos in custas dies, non sighet is statìsticas de manera pibinca. A bortas nde calat de prus meda. A bortas induna die calat totu s’abba de un’annu (benet sa gana de si preguntare, de cale annu, de custu, de ocannu passadu, de ocannu ki benet?). Su deluviu a istrupiadura aici est unu tzèrriu contra s’idea nostra ca sigomente no proet casi mai e is rios sunt casi sèmpere sboidos in Sardigna, custos fatos no esistent, ma esistet sceti sa mèdia. No, s’abba esistet, su deluviu esistet, no esistet sceti sa “normalidade” ki nosi figuraus in conca. S’abba resistet a s’idea de issa ki teneus in su restu de s’annu. Su logu est sinnadu de s’abba e de sa pròida manna, mancari s’abba non ddoe siat, su sinnu abarrat pro totu s’annu, mancari sboidu. Mancari cobertu de cimentu.
Connoschèntzias. Comente nosi regordant is geòlogos in custas dies, s’abba, in is connoschèntzias ki pigant a contu is polìticos-programadores iscriende is pranos territoriales issoro, no est sa pròpiu cosa de s’abba reale ki nde ruet de su chelu. Comente sa mèdia est un’istrampa, una ruta bàscia, issa est connota aici, s’abba. In totu is passàgios ki sighent sa parte “eròica” sua, esprìmida in custas dies de dolore, sparesset. Is “espertos” e sa gente normale si nde scarèschet. S’idea ki nosi faghimus de s’abba sostituet s’abba in totu su spetru de su comportamentu suo. Fintzas a nosi fàere iscarèschere ca esistent is rios sboidos, cun pagu abba, opuru prenos de abba, ma esistet puru s’abba maca de custas dies. In su connotu, esistet sa fràsia “nd’est ruende su chelu”, ca dònnia sardu connoschet, e ki esprimet custu comportamentu, incompresu de is statìsticas, epuru esistente.
Ainas. Subra-totu pro contènnere s’abba, e dda ghiare a sa foxe o a su lagu kentz’e fàere ruina, serbent ainas e obras. Tando, s’iscarafossu, is colas e is colletores puru, de is rios ddos ant prenados de cimentu, pro fàere cùrrere s’abba a su bacu e a sa badde ancora prus a lestru, pensende ca s’abba nde colet comente in is statìsticas, e non comente in su dìciu sardu. Pensende ca s’abba fiat conformista e ca si cumportàat in sa mèdia, ant fatu is domos acanta de is iscarafossos de is frùmines. Aintre unu balàngiu e su profetu de tènnere una domixedda a una parte, e a s’atera su dìciu sardu e sa prudèntzia, ant isseberadu sa primu optzione, ca fiat moderna. E infatis is partes antigas de is tzitades e de is biddas, ke in Terranoa (Olbia) si sunt sarbadas, e ìs modernas, derutas. Pensende (in manera antiga meda) sa scièntzia ke una divinidade, sa divinidade de su Modernu, si sunt iscarèschidos ca issa est una manera de connòschere, sà ki tenimus, importante, ma imperfeta, e ki tocat a castiare totus is puntos, e mancari a si regordare de su dìciu sardu puru. Ca s’arrogàntzia de su modernu tocat a dda pagare.
Fainas. In is fainas ordinàrias custas cosas non ddoe sunt. Si pensat a si fàere una domo o unu caminu, unu ponte o una scola, a nde pigare profetu de un’investimentu, a progetare e fàere “traballos”, ma non si pensat ca su chelu nde pothat rùere. Custas sunt “ecetziones”. Cosas medas si faent kentz’e pensare e in dònnia manera ddoe sunt is “espertos” ki pensat a su postu nostru, custos preìderos de su Modernu cun is brebos issoro ca nemus cumprendet a in foras de is cunfrarias cosa issoro. E però est craru ca fainas meda sunt ghiadas de connoschèntzias malas, pigadas in contu comente ki fessant, ki essèrent, sa beridade, ispollincadas de dònnia ecetzione, de dònnia prudèntzia. De manera scolàstica, comente tropu bortas in sa Sardigna moderna, si pigat sa letzione imparada a corpos de fuste in sa scola o in s’universidade, passivamente, e si “àplicat”.
Òmines. Sigomente a nemus nde fùrriat in conca de castiare a su totu, de pigare totus is elementos ke importante, a sa fine assisteus dònnia borta a custa cosa bàrbara de giugiare sa “responsabilidade” personale. Intendeus-sinde, custa est importante e ddoe at gente ki at fatu tontesas o, peus puru, trassas malas, ki at furadu pro s’arrikire e cosas aici. E si mèritat su tribunale. Ma su problema est ca totus cambient de passu, e ki si cambiet totu su sistema in totus is partes suas, e ca donniunu de nosàteros cambiet puru. Cundannare a un’assessoreddu scimpru de una bidda no serbet a nudda, in su fundòriu. Si esistet sa polìtica e si tenet sentidu, issa depet cambiare is leis, e sa primu cosa depet firmare luegus custa lei malaita de su PPS de Cappellacci, de manera immediada. Custu depet èssere domandadu dae totus. Si esistet sa cultura, issa depet èssere mobilizada pro nàrrere ca custas fainas sunt ISBALLIADAS, ca tocat a cambiare de passu, ca tocat a pensare ca s’abba nde pothat rùere de su chelu, comente in custas dies malaita, cando si interrant a is mortos ki at fatu, ma non pro si nde scarèschere sa die a pustis, ma pro ddos regordare sèmpere, cambiende manera de fàere, manera de fraigare is domos, manera de cuntènnere is frùmines. Si esistet sa responsabilidade, custa pertocat a donniunu de nosàteros, e is sèberas ki faghimus, cando depemus fraigare una doma, prenare de cimentu unu riu, o impreare sa scièntzia comente a unu matzocu.
Alessandro Mongili
