Oe tenimus su pràghere de intervistare a una fèmina de gabale, intra de is chi ant fatu de a veras s’istòria, est a nàrrere s’iscientziada Marie Curie, s’ùnica fèmina a àere bintu duos Prèmios Nobel, in duas àreas distintas.
Ite totu nos at a contare?
Salude. Gràtzias pro custu cumbidu. Mi nde cuntento
Tando cumentzamus. Cando est nàschida sa passione sua pro s’iscièntzia?
Totu est cumentzadu cun babbu meu. Issu fiat professore de fìsica in iscola, e m’aiat donadu is primas letziones. Deo fia una pitzinna de cussas fichetas meda, a bator annos ischia giai lèghere. Ma sa famìlia mea fiat pòbera etotu, istaìamus in Varsàvia e in ie a is tempos meos is fèminas non podiant frecuentare s’universidade. Pro custu, cando aia acabadu su ginnàsiu, aia fatu un’acòrdiu cun sorre mea Bronya: aia traballadu comente a serbidora pro ddi pagare is istùdios in Parigi. E, cando at pigadu sa làurea issa at fatu sa matessi cosa pro mene.
Cale Universidade at frecuentadu vostè e pro ite?
Matemàtica e fìsica sunt is matèrias chi mi praghiant de prus. Mi renessiant gasi fàtziles chi a pustis de su diploma aia comintzadu fintzas a donare letziones a is àteros. Pustis apo frecuentadu sa Facultade de Iscièntzias Naturales a sa Sorbona de Parigi, e apo pigadu sa làurea in fìsica e matemàtica. Comente fia narende gràtzias a sorre mea ca in pare aìamus detzìdidu de andare in Frantza e comintzare in ie una vida noa. Fiat su 1891 e tenia 24 annos.
Chie àteru dd’at agiudada in custa vida e in su traballu?
Deo depo meda a pobiddu meu, Pierre Curie. Nos semus connotos in su 1894: deo depia istudiare is propiedades chìmicas e magnèticas de tzertos atzàrgios e issu fiat un’espertu. Fiat un’iscientziadu abistu e in prus amaìamus is matessi cosas e mescamente su traballu nostru. Nos semus cojuados luego e pustis amus tentu duas fìgias. Cun issu apo conchistadu su primu Prèmiu Nobel pro sa fìsica in su 1903. Ma fintzas sa famìlia mea est istada de importu. S’ambiente culturale in ue m’ant pesadu e cussu amore pro s’iscièntzia cumpartzidu cun sorre mea m’ant agiuada meda.
Cantu ant contribuidu is capatzidades lògicu-matemàticas in sa carriera tua?
Dia nàrrere chi sunt istadas de fundamentu pro su traballu meu de chirca, mancari in pare a sa crosidade e sa punna a connòschere totu su chi tenia a inghìriu. Ca su talentu a solu non est bastante. Apo semper bidu s’iscièntzia comente a una cosa meravizosa e a iscientziados non comente a tècnicos simples, ma comente a piseddos capassos de s’ispantare dae in antis a sa bellesa de is isteddos in chelu.
Ma custa bistimenta chi portat? Est acapiada a calchi iscoberta iscientìfica chi at fatu?
Durante sa Primu Gherra Manna aia fundadu e aia cuncordadu su servìtziu de radiologia pro su fronte. Cussas radiografias m’ant permìtidu de sarvare sa vida a gente meda. A dolu mannu però s’iscoberta de sa radioatividade non dd’ant semper impreada pro fàghere bene ei s bombas atòmicas nde sunt un’esèmpiu lègiu. Mi parit chi oe puru bosàteros ddas seis timende o nono?
Emmo, timende semus pro sa gherra in Ucràina…
Torrende a su contu custa bistimenta mi dda ponia pro is esperimentos meos in contu de radioatividade ca is radiatziones sunt dannàrgias e faghent dannu.Incapas so morta pròpiu pro neghe de cussas. Custa roba portat prummu. A dd’ischis chi fintzas totu is paperis meos sunt allogados in cadàscios de prummu? Finas is libros meos de retzetas…mancari no essere bona meda a coghinare! Imbetzes de pingiadas, mi praghiat de prus a manigiare lambicos e ampullas.
Est istadu difìtzile a bìvere sena crèere in Deus?
Cussa est una chistione dilicada. Apo tentu contras medas catòlicos, ma deo non so mai istada anticlericale. Sceti ca cando m’est morta mamma mea, e pustis sorre mea, e pobiddu meu, est comente chi apa rinuntziadu a sa religione, fiat una ferta, unu dolore chi non faghiat a sanare. Mancu cun sa fide. E sa fide mea fiat s’iscèntzia.
Comente est chi podimus lòmpere a sa renèssida?
Pro mene renèssida est istadu su renèssere a fàghere calchi cosa de importu pro is àteros, pro su bene de is àteros. No apo mai pensadu a traballare pro su dinari, mancari cun is iscobertas nostras nde diamus àere pòdidu fàghere meda. Ma s’ùnicu disìgiu nostru fiat chi s’iscièntzia esseret a disponimentu de totus, pro agiudare su progressu e melliorare su benidore.
Vostè ite nde pensas de su fenòmenu de is istereòtipos de gènere?
Ite penso? Penso chi siant ancora tropu difùndidos, mancari prus pagu respetu a is tempos meos. A sa tzerimònia de su primu Prèmiu Nobel, chi aia bintu paris cun pobiddu meu, m’aiant pedidu, mancari in manera garbosa, de mi citire e non fàghere deo s’arresonu pro torrare gràtzias. Insaras sa cosa non m’aiat tribuladu meda ma oe creo chi una cosa gasi diat aàere pesadu un’avolotu mannu e polèmicas puru.
Cando Pierre est ortu, est istadu difìtzile, ca is frantzesos dda teniant cun megus ca fia istràngia e medas iscientziados non mi teniant in consìderu pro ite ca fia fèmina. Ma cando aiant cumentzadu a nàrrere chi su ràdiu no esistiat, aia traballadu totu de sighida e aia iscobertu comente nde otènnere una cantidade bastante a ddos fàghere citire . Fiat istadu gasi chi m’ant donadu su segundu Nobel. Ma semus ancora a tesu dae sa paridade intra de òmines e fèminas, pruschetotu in custas genias de traballu.
Mi dda narat una fràsia de cussas chi tenit prus a coru, chi torrat a nàrrere a s’ispissu?
Mi praghet semper a nàrrere “chi in sa vida non tocat a tìmere nudda, bisòngiat petzi cumprèndere. Immoe est tempus de cumprèndere de prus, aici sa timoria at a èssere semper prus pagu”.E mescamente a is fèminas ddis chèrgio nàrrere de non tìmere e de istudiare dònnia matèria, ca s’iscèntzia est pro totus.
Tando ddi torro gràtzias pro custu meledu.
Gràtzias a bois. A nos bìdere sanos
Manuela Ennas
