Custa borta apo chèrfidu intervistare a unu de is babbos mannos de sa Sardigna, intre de is prus testimòngios mannos de s’istòria de su Noighentos. Sa sua est istada una vida ispantosa, una vida in ue s’atividade polìtica e cussa literària fiant intretzadas comente chi esseret totunu e in ue s’òmine e su personàgiu si pigaiant pro manu, ligongiados de sa matessi sorte mancari s’àndala esseret semper a bentu contràriu. Ancora oe su nòmine suo est acapiadu a temas de importu de s’ìsula nostra e in medas sighint a tènnere in consìderu is ìndicos suos in contu de polìtica. In totu su mundu sighint a istudiare is libros suos e a chircare de nde cumprèndere mègius is sentidos, pro nde leare acora totu su profetu chi podent tènnere in contu de bisione e ideas polìticas. Chi bos naro chi est unu sìmbulu de sa cumbata contra a su fàscismu e chi est istadu unu de is fundadores de su Partidu Sardu de Atzione, non creo chi tengiais dudas. So chistionende de Emilio Lussu chi m’est abetende in sa bidda in ue est nàschidu, Amunja, suta de sa cannitzada de domo sua.
Salude Emilio, gràtzias meda pro m’àere retzidu in domo de vostè
Salude a tie, est unu pràghere!
A nde tenet gana de mi contare unu pagu de sa vida bostra, de cando fiat pitzinneddu inoghe?
Emmo, so nàschidu inoghe su bator de mese de Idas de su 1890. A babbu meu ddi naraiant Giovanni e a mamma mea Lucia Mereu. Issos fiant possidentes e teniant unas cantas siendas. Custu m’at permìtidu de istudiare, apo fatu su ginnàsiu anca de is Salesianos in Lanusè e pustis su Liceu in Roma. Custa bidda dda tèngio in su coro e isco de èssere in su coro de sa gente chi istat inoghe.
Casi unu privilègiu su de istudiare?
Sissi, insaras non fiat de totus a istudiare. In su mese de santandria de su 1910 mi fia iscritu a sa facultade de giurisprudèntzia de s’Universidade de Casteddu. Intre de su 1912 e su 1913 apo coladu giai binti meses comente a dischente ufitziale in Torinu e comente a ufitziale de prima nòmina in su de barantases regimentu de fanteria de Casteddu.Sa làurea dd’apo pigada su 29 de abrile de su 1915. Fìamus giai in tempus de gherra e su mese a pustis m’aiant imbiadu comente a sutatenente cumandante de plotone a sa Brigata Sassari, fata mescamente de militares sardos. Su duos de mese de Idas m’aiant promòvidu tenente e s’annu a pustis capitanu.
Tempos difìtziles…
Fiat istadu unu perìodu de cuntierra in trintzea. M’aiant fertu su 28 de gennàrgiu de su 1918 a Col del Rosso e m’aiant donadu fintzas duas medàllias dae prata e duas dae brunzu a su balore militare. Ma pruschetotu sa gherra est istada un’esperièntzia de formatzione, m’at mudadu comente òmine, ma fintzas in contu de sentidos sotziales e polìticos. Cun is fantes de sa Brigata, mescamente massajos e pastores de sa matessi terra mea, aìamus una relata de amigàntzia e solidariedade fundada subra cussa punna a cuntestare s’autoritarismu chi fìamus obrigados a subèschere.
E in Sardigna cando est torradu?
A s’acabbu de sa gherra, in su 1919 mi nch’aiant mandadu in sa zona de armistìtziu intre Itàlia e Iugoslavia. In cue fia bènnidu a ischire de sa noa de s’eletzione mea a presidente de s’assòtziu de is torrados dae sa gherra de Casteddu. In su matessi annu m’aiant cungedadu puru e so torradu in Sardigna. E comente dd’apo agatada, m’as a nàrrere? Treulada dd’apo agatada, ma cun punnas autonomistas de importu. Ddoe fiat una truma sotziale noa, assentada dae gente chi fiat istada in gherra, dae intelletuales e fintzas dae esponenentes de sa burghesia. Custu movimentu, cun tretos polìticos ancora pagu craros ma cun unu sentidu forte contra a is partidos e a is òmines de su passadu, fiat traballende pro leare parte a is eletziones cun listas pròpias e faghiat afidamentu subra de me.
Vostè teniat giai una nomea?
Totu iant fatu is contos de cussos torrados dae sa gherra. M’aiant pintadu comente a una figura legendària in totu s’ìsula, massajos e pastores chi fiant abetende pro otènnere su riscatu chi su guvernu in is annos de gherra ddis aiat promìtidu. Deo però no tenia s’edade pro mi pòdere candidare a is eletziones de su 16 de maju de su 1919, ma aia agiudadu a sa renèssida de sa lista de is cumbatentes chi, in Sardigna, aiat otentu su 23,4% de is votos e s’eligidura de tres intre is dòighi rapresentantes a sa Càmera.
E aici chi at cumentzadu sa carriera polìtica?
Prus chi carriera mi praghet a ddi nàrrere aficu. Mi so candidadu a is eletziones polìticas de su 15 de maju de su 1921 in is listas de su Partidu sardu de Atzione, una partidu nàschidu gràtzias a is combatentes sardos, chi a s’acabbu de su de bator cungressos in Aristanis aiant detzìdidu de nde pesare unu partidu cun s’istemma de is bator moros. Aìamus otentu in s’ìsula su 28,8% de is votos, renessende a elègere a sa Càmera bator deputados. Unu de cussos bator fia deo.
Però cun su fascismu sunt lòmpidos in problemas. Ancora oe in medas istùdiant sa relata intre su Partidu Sardu de Atzione e su fascismu.
In medas nos ant naradu chi semus istados traitores. In su partidu tenìamus ideas diferentes, calicunu nche boliat intrare deretu, àteros si nche boliant istesiare cantu prus possìbile. Deo apo donadu fintzas is dimissiones de deputadu ma non mi ddas ant retzidas. Tando non mi so apoderadu e in s’addòbiu de su 15 de argiolas, in sa Càmera, mi so atrividu a cuntestare a Mussolini, ca non fiat berus chi totu is cumbatentes si reconnoschiant in su fascismu comente naraiat issu. Deo apo semper gherradu pro sa libertade contra a su fascismu, puru cando funt bènnidos in arrocamentu in domo mea.
Dd’ant impresonadu puru, berus?
Sissi, ma a pustis de unos cantos meses in presone ant cumprèndidu chi sa mea fiat “legitima difesa” e m’ant assòlvidu. Però imbetzes de mi lassare andare mi nch’aiant spòndidu a Lipari e mi nche so fuidu in Frantza cun àteros amigos. Fiant is annos de Giustzia e Libertà…Ma sunt puru is annos in ue apo cumentzadu a istare male, tenia una maladia a is prumones chi m’at obrigadu a mi firmare. Mancu male chi tenia semper a Joyce acanta…Nos semus agatados, lassados e torrados a agatare. Sena de issa non dia èssere s’òmine chi connoschides.
Is cosas de nàrrere sunt ancora medas. Ma faeddamus puru de Emilio Lussu iscritore?
Apo iscritu mescamente cando fia disterradu pro contare s’esperièntzia mea de cussos annos in ue su fascismu fiat creschende. Fiant contosdrammàticos tenia su dòvere de fàghere connòschere s’istòria,mancari grae e fea.Apo chircadu de bi pònnere fintzas unu pagu de ironia e dae cando apo inghitzadu non mi so prus firmadu de iscrìere. Isco chi ancora oe sunt medas a istudiare su pensamentu meu, a chircare de ddu cumprèndere, a sighire s’àndala mea.
A l’ischet chi in Casteddu b’at fintzas unu prèmiu literàriu dedicadu a vostè? E chi ocannu ant premiadu pro s’aficu suo a Paco Ignacio Taibo su de duos?
Mi dd’ant naradu e mi nde cuntento meda. A Taibo mi diat èssere pràghidu a ddu connòschere ca isco chi est un’òmine de gabale e batallat pro is deretos de sa gente sua, chi est unu revolutzionàriu, comente m’intendo deo. Isco fintzas chi at impreadu unu libru meu, “Teoria dell’Insurrezione” pro iscìere su libru suo “Arcangeli” e at fintzas istudiadu sa vida mea leghende is ammentos meos in “Un anno sull’Altipiano”. Tenimus cosas medas chi nos acàpiant.
Deo dia abarrare a faeddare ancora ma depo torrare in Campidanu. Gràtzias meda, pro totu.
Gràtzias a tie e a totu is sardos chi sunt orgolliosos de sa terra insoro e batallant pro nde bogare is cadenas.
Manuela Ennas
