Is nuraghes, est a nàrrere s’istrutura tìpica a turre cun aposentu internu e cun bòveda “a tzimbòriu farsu” o “tholos” chi agatamus petzi in Sardigna, sunt de seguru s’elementu culturale chi prus de ogni àteru acumonat is Sardos faghende·los intèndere unu pòpulu cun un’istòria antiga de millènnios. Fintzas a pagu tempus si nde contaiant sa bellesa de 6.523 ma a cantu narat un’istùdiu essidu in custas dies passadas is nuraghes diant a èssere 8.239. “I nomi di oltre ottomila nuraghi: diffusione e significato” est s’ùrtimu libru subra is nuraghes imprentadu de Mauro Maxia, professore e istudiosu de limba e cultura sarda, chi at giai publicadu traballos e fainas medas de istòria de sa limba, linguìstica, fonètica e filologia de sa Sardigna. Su volùmene, publicadu de sa domo imprentadora Nor de Bilartzi, tenet 448 pàginas, 30 fotografias a colores, gràficos e tabellas. S’òbera est a disponimentu siat in paperi siat in formadu digitale. In su cursu de paritzos annos s’autore, pro mèdiu de chircas iscientìficas e documentos , fintzas de su Mesu Evu, at agatadu is nòmenes de 8.239 nuraghes (siat chi esistint ancora siat derrutos) cuncordende gai unu corpus toponomàsticu chi andat ultres su nùmeru de is 7000 istimadu de is istudiosos de su setore fintzas a immoe.
Custu volùmene rapresentat un’istùdiu linguìsticu onomàsticu chi pertocat is denomenatziones de is nuraghes e – comente at iscritu Maxia in s’introduida a su libru suo – “cheret rapresentare is resurtados de una chirca subra is nùmenes de is nuraghes. S’istùdiu bolet èssere funtzionale a sa tarea de cuncordare unu repertòriu generale de totu is nuraghes chi esistint e de cussos documentados in is fontes iscritas e cartogràficas”. In s’òbera sua Maxia at sterridos tres repertòrios diferentes: at inghitzadu pro primu cosa faghende una chirca a pitzus de is nùmeros de nuraghes pro ogni comunu cun sa mèdia pro chilòmetru cuadradu, pustis at elencadu, unu pro unu, is nuraghes de ogni comunu e, pro acabbare, at publicadu sa lista generale in òrdine alfabèticu de totu is nòmenes de is nuraghes.
Si is archeòlogos, comente ischimus, classìficant is nuraghes pro sa tipologia donende definitziones comente monoturre, complessu bilobados, cumplessos cun tres o bator turres, su linguista chi istùdiat s’onomàstica, classìficat is nuraghes pro mèdiu de is nòmenes insoro scerende is chi s’agatant subra un’altura e diferentziende·los de is chi s’agatant acanta de una mitza opuru de cussos acanta is cales unu tempus creschiat una mata particulare opuru faghiat su nidu un’astore o paschiant cherbos e crabolos. Difatis s’autore is nòmenes de is nuraghes ddos at partzidos in categorias in base a is significados insoro, chi sunt acapiados a nòmenes de frùmines, de prantas, de montes, de òmines, de animales o ligàdos a su cultu; in base a is impreos, a sa mannaria e a is formas, a su logu in ue istant, si est logu parìvile o in baddes; pro sa tipologia, pro is colores de is nuraghes; pro paristòrias e credìngios; pro is cunditziones chi mustrant oe; su sistema de is bias pro ddoe lòmpere; sa situatzione geogràfica o is sentidos ètnicos.
De importu fintzas su capìtulu chi pertocat s’orìgine e s’etimologia de sa paràula “nuraghe” e de totus is maneras de dda nàrrere, asumancu coranta, me is variedades dialetales de su sardu, dae sa Gaddura a is Ìsulas Sulcitanas, de sa Nurra a su Sarrabus. In su sentidu de Maxia custa faina bolet èssere de agiudu a intro de una chistione prus manna, culturale e polìtica, pro chi is polìticos nostros punnint a un’amparu bene sestadu de is benes archeològicos sardos sende chi s’ìsula, mancari siat sa regione de Itàlia cun su nùmeru prus artu de sitos archeològicos, no lompet tra is primas deghe pro su nùmeru de bisitadores. Custu cheret nàrrere chi su patrimòniu archeològicu de sa Sardigna, a dolu mannu, no est connotu comente invècias diat a merèssere.
Manuela Ennas
