Sa Sardigna est una de is regiones de Itàlia chi podent bantare una traditzione de architetura in terra crua antiga a beru, unu mètodu pro fraigare chi inoghe su tzimentu at remplasadu in is annos ’70, unu pagu prus a tardu respetu a àteros logos, e chi de reghente ant torradu a pigare in consideru mannu gràtzias a fainas cuncordadas dae comunos sardos interessados a avalorare e tutelare su patrimòniu istòricu -architetònicu issoro.
Sa tècnica de fàbbricu in terra crua prus de importu pro sa Sardigna est sa chi impreat is matones ddis narant adobe, e chi imbetzes inoghe pigant su nùmene de làdiri. Custa tècnica previdet sa formatzione de matones cun un’impastu de terra, abba e palla, formados in un’istampu, e posca postos a asciutare in foras pro duas chidas asumancu. Su làdiri faghet a ddu aparitzare a manu o fintzas in manera mecànica. In Sardigna esistent artesanos chi ancora produent custos matones in terra crua. Pro cantu pertocat s’impastu, segundu “Su manuale de sa terra crua” in sa bidda de Samassi, comunu sardu in ue sa terra est su materiale costrutivu tìpicu, sa traditzione cheret chi, pro prodùere 1 metru cubu de impastu de làdiri tocat a impreare 1 metru cubu de terra e 1 metru cubu de abba, agiunghende su 0,23 pro chentu de palla, paris tando a 47 chilos e mesu de produtu.
Is repertos archeològicos de làdiri prus antigos ddos ant agatados in sa zona de Gèrico e in su Turkestan e semus faeddende de unu tempus chi andat de su 8000 a su 6000 primu de Gesùs. Eancora oe tenent propriedades nodidas. Difatis su làdiri est unum ateriale isoladore e tenet pòdere de sueare e presentat caraterìsticas de resistèntzia. In prus arrègulat s’umidade e sa temperadura de aìnturu de sa domo, chi àrtziat o calat petzi de duos o tres grados tra sa die e sa note: custu pro ite is matones in làdiri sunt dòpios respetu a is àteros matones in terra cota, e una borta chi aìnturu sa temperadura lompet a èssere cussa disigiada, custa punnat a abarrare gasi.
Nche sunt àteros benefìtzios chi nde benint de su fraigare cun sa terra e sunt: sa mèngua de is consumos energèticos in su protzessu de produtzione e trasportu de su materiale (ca s’agatat in su logu etotu in ue si traballat), su gradu artu de mèngua de is resuzos de laboratòriu, su sustènnere un’economia autòctona e locale, sa fatzilidade a imbènnere is materiales primàrios. Nointames is problemas prus mannos acapiados a s’impreu de sa terra crua sunt rapresentados dae una resistèntzia bàscia a a is agentes atmosfèricos e pro custu abbisòngiat de un’amparu esternu cun intònicu idòneu.
Una de is resones de su pagu impreu de sa terra crua s’agatat in sa farta de s’informatzione: difatis, sa gente non connoschet s’esistèntzia de is produtos in terra crua, no est bastante informada subra is caraterìsticas de custu materiale, cunsideradu a dolu mannu che pòberu. In Sardigna però, a pustis de annos e annos de traditzione, pro is fàbbricos noos sunt torrende a su làdiri, non petzi pro finiduras de bellesa ma comente elementu architetònicu primàriu de s’istrutura. B’at de nàrrere chi esistet fintzas unu sòtziu cun sede in Samassi, “ Tzitade de sa terra crua” nàschidu in su 2001,“cun sa tarea de avalorare su connotu a pitzu de su làdiri e fintzas de promòvere s’impreu a die de oe.
Manuela Ennas
