S’Organizatzioni meteorològica mundiali (Omm) at fatu sciri chi sa primu cida de su mesi de argiolas est stètia sa prus callenti a su mundu de candu benint arregistradas is temperaduras globalis, cun cunseghèntzias dannàrgias po is ecosistemas e s’ambienti”. Custu datu ndi stupat de sa summa de is arresurtaus de su monitoràgiu de s’Universidadi de su Maine, de s’Agèntzia meteorològica giaponesa (Jma), e de su Servìtziu de controlllu climàticu de s’Unioni Europea.
Su 7 de mesi de argiolas sa temperadura mèdia globali arregistrada est stètia de 17,24°C, cun 0,3°gradus in prus de sa prus arta mai arregistrada (su 16 de austu de su 2016). Totu su mundu at patiu custas temperaduras e est morta fintzas genti meda po sa basca (sceti in Mèssicu prus de centu personas). S’Algeria at tentu sa noti prus callenti de sèmpiri arregistrada in Àfrica, cun temperaduras chi no funt caladas asuta de 39,6°gradus. A cantu nant is spertus, in prus de is giambamentus climàticus, a influiri in is temperaduras globalis, est su fenòmenu climàticu chi ddi narant El Niño, e chi iat a depi sighiri asumancu po un’àteru annu, faendi de su 2023 s’annu prus callenti de sa stòria de is tempus. Cun su nòmini de El Niño o cun s’incurtzadura Enso (El Niño-Southern Oscillation) si fueddat de sa fasi callenti de una flutuatzioni naturali de su sistema climàticu de sa terra e chi podit sighiri fintzas po una pariga de annus.
El Niño ingendrat flutuatzionis movendi su callentori aìnturu e a foras de is partis prus fungudas de is otzèanus. Giai me is mesis passaus s’Omm, po mori de unu stùdiu, at ipotizau chi me is cincus annus imbenientis sa Terra iat a depi afrontai àterus record de temperadura e chi su callentamentu globali iat a podi artziai de 1,5° gradus cunfronta a is livellus de prima de s’industrializatzioni, cun cunsighèntzias disastrosas po su praneta. S’atòbiu de El Niño cun temperaduras giai artas iat a portai sa temperadura mèdia mundiali a valoris prus artus de 1,7°gradus cun reatzionis perigulosas po is ecosistemas e po sa vida de totus. Sa timoria est chi sa crèscida de su callentamentu globali po nexi de is combustìbilis fòssilis potzat afortiai e duncas peorai in su benidori is efetus ingendraus de El Niño. Su chi est incapitendi is modellus climàticus dd’iant giai prevìdiu, sceti chi su callentamentu est crescendi tropu a lestru chena de unu smenguamentu de is bogaduras de gasu serra.
Segundu àterus studiosus no iat a essi totu nexi de El Niño, ma custu callentamentu iat a dipendi de s’atzioni de unus cantu àterus fatoris impari, sendi chi unu callentori record dd’ant arregistrau a cumintzu de martzu in s’Atlànticu setentrionali, innantis de s’arribu de El Niño. Unu fatori iat a dipendi de unu sistema de pressioni arta subtropicali, connota cun su nòmini Arta de is Azorras, chi at indebiliu s’atzioni de is bentus chi sulant asuba de s’otzèanu e smenguau sa cantidadi de prùini chi lompit de su Sahara, chi agiudant a sfridai is àcuas de s’otzèanu. E puru cun su giambamentu de custus modellus meteorològicus me is cidas imbenientis, is temperaduras ant a abarrai aici artas de primau.
Su parri de àterus studiosus invècias est chi is fainas e is traballus po circai de parai fronti as’ alluamentu de tzùrfuru de is navis in totu su mundu apat influiu a s’ammanniamentu de is temperaduras, sendi chi su biossido de tzùrfuru est capassu de reflessai sa luxi de su soli. Ma in su mentris chi sa dibata est ancora aberta sa chistioni chi donat prus pensamentu est chi custas temperaduras cajonant problemas de saludi comenti su corpu de soli, sa disidratatzioni, su scompensu a su coru, e àteras patologias chi ant a cresci impari a is giambamentus climàticus.
Giai s’annu passau in Europa prus de 61.000 personas funt mortas po nexi de sa basca. In Itàlia ndi funt mortus giai 18.000, pruschetotu personas cun prus de 80 annus, e pruschetotu fèminas (Su 60%). A dolu mannu incapitat meda de aminudai is arriscus de sa basca, invècias su corpu de calori est una maladia perigulosa chi pigat candu su corpus no arrennèsciit prus a inciorai e circat de cumpensai pompendi su sànguini cara a sa peddi po dda infriscai. Aici perou su corpus perdit lìcuidus e is mùsculus cumentzant a s’intendi stracus e aici etotu is àterus organus, comenti is arrigus e su figau, ndi patint. E cun custa strachesa su sànguini no arrennèsciit a lompi beni a su ciorbeddu portendi àterus dannus.
No est po nudda chi s’Onu at incarrerau sa faina ‘Primu allarmi po totus’, po istituiri in totu is paisus de su mundu sistemas de allarmi lestrus po informai sa populatzioni de fenòmenus metereològicus foras de su comunu e de is arriscus chi si currint. Duncas po immoi si tocat a ponni in menti a is consillus de is spertus e a abetai chi lompat La Niña, su fenòmenu contràriu a El Niño, capassu de movi s’àcua callenti a Ovest, permitendi a s’àcua frida de asuta de torrai a artziai a pillu in s’oru de is costeras sudamericanas, abascendi meda is temperaduras.
Manuela Ennas
