Questa volta voglio essere più serio e meno giocherellone.
Nell’ultima mia settimana in terra sarda prima di tornare negli USA, voglio presentarvi alcune delle poesie di mia Nonna, la poetessa Teresa Mundula Crespellani, che visse dalla casa di Via Macomer 26 i terribili bombardamenti su Cagliari e poi il dramma dello sfollamento.
“Bombas a Casteddu” , “Sa Martinica” (il mercato nero), e “Sa Fuirura” sono tre quadretti in dialetto cagliaritano di quei giorni terribili.
Chi li ha vissuti, li rivivrà da queste note.
Per la maggior parte di noi, che a differenza dei nostri genitori non abbiamo conosciuto la guerra, sarà come vivere un triste film in bianco e nero, che ci fa capire ancor più ciò che hanno sofferto i nostri avi e quanto siamo fortunati noi ad aver vissuto una felice adolescenza in una Cagliari ricostruita e pronta a crescere.
Queste poesie le leggerò ai cagliaritani oggi, 28 febbraio, alle 18, nell’ambito delle celebrazioni organizzate dal Comune a settant’anni dai bombardamenti.
Eccole in anteprima per i lettori di Sardinia Post e per chi non verrà nelle piazze. Se non capite qualcosa chiedetemelo e ve lo tradurrò. Buona Lettura.
IS BOMBAS DE CASTEDDU
Teresa Mundula Crespellani (1943)
Chini mi ascurtara mi crétara in fueddu
cussu chi contu no esti esagerau;
è fattu veru chi esti incapitau:
è s’orrori de is bombas de Casteddu.
Si bivessi cent’annus mai e poi mai
em’a scaresci cussu chi è suzériu
su binti ses febbraiu, in pren’ierru,
cant’app’a bivi, mi nd’app’arregordai…
Fianta is tres de mirì, s’apusti prangiu,
femus pighendi soli in s’aposentu,
oberta sa fentana, nudda bentu,
deu cun is fillas, nisciun’atru strangiu.
Femu cumpràscia de sa bella scena:
una filla liggìa, tottus ascurtamus
contus scrittus de prus de mill’annus
candu unu fischiu forti, sa sirena,
cun d’una boxi de morti e arruina
ha fattu tremi tottus, spirirài:
non eus accurtu mancu a si castiai
fattas biancas che arroba ‘e varechina.
“Fillas, beneimì accanta, è ora ‘e morti,
fuius attesu de dogna fentana,
intranta scheggias, pregaus Deus chi sanas
s’agguanti bias, senz ‘e mala sorti”.
Curreus in fundu de su passarissu,
senza de accuri nudda a si pigai,
nemancu su rosàriu po pregai,
sempri in origas cuddu fischiu fissu…
non fia passau mancu unu momentu
chi un’arremoriu ‘e tempesta in su mari
de domus chi ‘arruìanta tott’in pari,
de valangas arrutas cun su bentu,
s’è lompiu a origas, s’ha fattu sprammai.
“Deus misericordia! Deus pierari!
Immoi moreus tottus conca a pari!”
De fundu ‘e coru benìa de zerriai.
“Gesus pierari è s’ora de sa morti!”
Birdis arrutus, mattonis segaus.
“Immoi moreus prus non si salvaus!”
Ma sa domu resisti, pari forti.
Chini curri a su muru a si agguantai
Chini a is atrus s’afferra timendi,
chini is manus, arziara invochendi,
senz’e bolli accabaus po zerriai.
“Attura accanta fillixedda mia:
non prangias prus, non prangias, è accabau
forsis non torranat, Deus si ha salvau,
s’anti salvau Gesus e Maria”.
“Cittei cittei, su sonu si ndi stesia
Pari chi a Quartu si ndi ollanta andai…
Mischinus, cussus aundi ant’arribai!
Sa prima bessirura sia po Cresia!”
Su coru miu è istrintu che nuxedda,
is dentis battu a forti po su frius
de morri conca a pari a is fillus mius:
prus a forti mi stringiu a Teresedda.
Atturaus firmus che statuas de Sali,
siddìas a sa carira: è accabau!
Su nimigu a levanti s’è stesiau
Accabau cust’inferru e dogna mali.
“Cittei, cittei mi parinti torrendi
Atra undara ‘e areoplanus, peus ancora
Custa è zertu po nosu s’urtim’ora”,
comenti ‘e follas tottus seus tremendi!
Un’atra borta si pesara su bentu
Comenti si ndi pesara asua ‘e monti
Candu segara is digas ‘e su ponti:
ta sprama mala in cussu momentu!
Dogna bomba in conca si scoppiàra
dogna arremòriu in conca si arruìa
dogn’areoplanu parìa chi si sighìa
comenti ‘e s’umbra e mai non si lassàra.
“Ita feus? Non è logu de atturai.
Aundi fueus? Non fairi a fuiri:
circai bisongia ‘nu logu po dormiri
su prus attesu chi poreus andai.
Portaus scetti sa cosa de coberri,
non pensiaus atra cosa ‘e si salvai
chi a nosu ‘e tottu, deppeus carrigai
is bistiris e is mantas de isterri”.
Sa sirena si nara ch’è cessau
su perigulu ‘e morti ‘e de arruina:
po fortuna ndi bogara sa spina
ch’in mesu de su coru, s’ia cravau.
Is biscinus beninti a contai
su spettaculu a biri su prus tristu;
non bollu intendi, prus non arrisistu!
Cosas de no pori immaginai…
In pimpirinas domus de ses pianus,
buttinus cun is peis senza ‘e sa camba,
murus obertus tottu canna canna,
genti ammacchiàra mussiendisi is manus…
mortus ammuntonaus senza de is concas,
cambas distaccaras de pipius,
fillu senza de babbu, atturaus bius,su prantu
‘e is fertus, che boxis de zoncas.
Sa zittari ‘e Casteddu distruìa!
De su bastioni bellu, mancu spera,
de is culunnas, nemmanc’una intera…
scetti ‘nu monti ‘e perdas si biìa.
Domus mannas arrutas che su bentu
in mancu de si porri fai sa gruxi,
sa via roma e sa via crispi in luxi,
is turritas in peis a stentu a stentu.
Centu areoplanus si funti portaus
asua de sa zittari in una borta
bombarderis de cassa e de iscorta,
americanus che a giogu scarenaus.
Bombas de milli chilus sganciaras
in mesu de is arrugas is prus bellas,
peus chi in conca s’arruessinti is stellas
domus de trinta metrus sciusciàras.
In d’una domu è intrau de sa fentana
un imbustu de omini struncau;
e in un’ atra è stetiu incontrau
‘nu bonettu ‘e un’origa appiccigara.
Asua ‘e su lettu ‘e Donna Maria Sanna
non si cumprendi comenti incapitàra,
una tialedda a fràngia dorara
de una capella ‘e sa cresia ‘e Sant’Anna!
Su Municipiu che nappa ‘e serazu
si bì de parti in parti, che unu velu,
de tott’ is campanilis, no unu interu:
is lastronis bolaus che perda ‘e sassu.
“Cittei cittei mi parinti torrendi…
E’ sa boxi spramàra ‘e unu molenti,
è unu sifoni tirau de arrepenti,
funti canis sperdius baulendi…
SA MARTINICA (Il Mercato Nero)
Teresa Mundula Crespellani
Sa martinica ‘e oi, g’è cosa ‘e nudda!
dognunu cresci prezzu senz’e frenu:
unu boi si baliri unu trenu
cincuxentus è pagu po una pudda!
Unu fiascu de ollu settixentus:
“è unu prexeri chi si ollu fai,
si ndi tenemu non s’iara a guastai,
su bixinu du bendiri a noixentus”.
“Su meli? A cincuxentus non si pori,
is casiddus tottus andaus mali;
po cincuxentus francus non si bali
nemancu sa fatiga ‘e su pastori”.
“Patatas no ndi tengu seminaras
das disiggiu deu puru, ndi bolemu…
si ndi oli… dus chilus chi tenemu,
das bendu a trinta, cras antessi arziaras”.
Martinicchieris tottus, babbus, fillus
sorris e fraris, dognunu passa fueddu
“aicci, aicci, si bendiri in casteddu,
fia s’abbarattu in temporis illis!”
tempus passaus, ita chi torranta!
Cinquanta francus sa cavagna prena,
de pezza e pisci chi tuppasta appena,
fendi sa scala allirgu canta canta!
SA FUIRURA DE CASTEDDU
Teresa Mundula Crespellani
Appu connotu s’orrori ‘e s’inferru
appu connotu s’orrori ‘e su fogu
su girai senz’e domu e senz’e logu
su fuiri ‘e Casteddu a mesu e ierru.
A mesu e ierru e a mesu de sa notti
peus ch’omini a esiliu cundannau
su coru fiara in prantus, disperau,
senz’e sciri de is fillus sa sorti.
Cosa ‘e fai prangi mannus e pipius!
Non una domu atturara senzera
in su Casteddu, no una domu intera,
e finzas is bastionis distruius!
In su xelu sa luna s’accuara
e is nuis fianta currendi che su bentu,
ma prus firmu esti oi su firmamentu
de sa terra scunvolgia e abbruxiara.
Non bieus che fuiri, aundi si sia,
seus peus che maccus, tottu stontonaus,
s’unu e s’atru prangendi si stesiaus
de fraris, sorris, non scieus ‘ta ndi sia.
Portaus scetti s’arroba chi besteus;
de custa vira nostra ‘ta nd’aressi?
Sa morti si ndi sighiri a s’impressi
Atra cosa no importa, ne scieus!
Basta chi cussu fogu non s’abbruxi
Asutta ‘e is murus non morri streccaus,
non fai sa morti ‘e topis, alluppaus,
senza speranza de unu filu ‘e luxi!
Poi ar’ a benni su fàmini e su siri
tottu s’ara mancai, prattu, gorteddu,
ma proiri fogu in conca, oi in Casteddu,
atru no importa che prestu fuiri.
‘ta vira bella a nosu fia donara!
Prima chi s’inimigu ndi benessi!
A me pari, nisciunus da gosessi
comenti ‘e mei, sa domu sua stimara!
Si Deus mi salva, m’agguantara in peis,
cantu lagrimas mi nd’anta a calai
sa dì ch’a domu mia app’a torrai!
Ma sa domu stimara aressi in peis?