In s’antigòriu sa vida de sa genti me is biddas sardas fiat diferenti meda de sa chi seus acostumaus a bivi oindì. Diferentis fiat sa comunidadi, su ruolu de s’òmini e de sa fèmina in sa famìlia e is domus, ca no fiant sceti logus innui ddoi bivi, ma innui faiat a traballai e si ponni in fainas. Sa domu fiat su coru de sa vida de dònnia cristianu, ingunis si nasciat e si morriat, ingunis s’agatàt amparu po totu is acadessimentus chi sa sorti donàt. Incapas est po cussu chi sa domu teniat murus artus fintzas duus metrus e mesu e portalis mannus a duas perras, comenti una làcana beni fata cun su mundu de foras.
Custa bisura de sa domu fait a cumprendi comenti fessit unu logu de càstiu, giai giai sacru. Nemus difatis s’atriviat a imbucai in domu allena chena de preguntai prima a is meris de domu. Ma sa domu fiat puru unu logu de traballu: aìnturu e in foras s’agatànt aposentus, lollas e sa pratza. Sa pratza fiat pruschetotu ananti de domu e fiat a argiola o a impedrau. Me is domus mannas de genti possidenti sa pratza sighiat puru a palas e no ddoi amancàt mai sa funtana po ndi pigai cun sa sìcia s’àcua chi serbiat in domu.
In sa pratza de is domus arricas agatant logu is domixeddas po arrecoverai su bestiami e po arrimai is ainas: sa domu de palla, sa domu de farra, sa domu de is ainas, sa lolla de is bois, sa domu de su cuaddu e sa domu de su porcu, e fiant totus una avatu de s’atera a longu a longu de su muru chi serràt sa pratza. Is domus ddas fraigànt in làdiri. Su làdiri fiat fatu de ludu cumassau cun àcua e palla, traballau cun is peis e a s’acabu postu in su sestu po ddi donai sa forma e lassau sciutai a su soli.
A fundamentu si poniant is pedras, pruschetotu de arriu, ca apoderànt mellus su pesu de is murus e po fai a manera chi su làdiri no tenessit dannu po s’àcua o po s’umidadi. Sa lolla, tiràt totu a longu cantu tiràt sa domu, a bortas fiat serrada a muredda e teniat cobertura a tèula o de canna acapiada a sèssini, su cannitzali. Fiat su primu aposentu de intrada e fiat unu logu de importu ca in sa lolla s’arriciat sa genti, si traballàt su lori, si limpiàt su trigu, si cosiat e is pipius ddoi giogànt puru. Passendi de sa lolla s’intràt de una parti a sa coxina e, de s‘àtera parti, a is aposentus de corcai. Sa mobilia de sa coxina fiat meda simpli: sa mesa manna, is cadiras, unu parastàgiu po allogai pratus, cìcaras e tassas, sa fenesta po is màrigas de ollu e de binu e po allogai su pani e sa forredda po coxinai e po si callentai.
In coxina s’atobiàt sa famìlia po papai, dònnia dì e me is diis nodidas, e in s’ierru a merì, totus aturànt acanta de su fogu po ascurtai is contus de forredda. Is aposentus de letu no fiant medas comenti teneus oi, po su prus fiant duus: unu po mulleri e pobbidu e unu po is fillus. Is fentanas abarrant piticas po apoderai mellus su frius de s’ierru e sa basca de s’istadi. S’aposentu de corcai fiat su logu prus aprigau e sceti is de domu podiant intrai in s’aposentu po necessidadi, comenti po agiudai a sciacuai su pipieddu o a prangi su mortu. Su prus atesu possibili de sa domu ddoi fiat su muntronaxu, su logu anca si fuliàt totu s’àliga de domu e chi serbiat puru che còmudu.
Manuela Ennas
