Istituida in su 2004 cun una lege de su Parlamentu italianu, sa Die de s’Ammentu tzèlebrat su 10 de freàrgiu de cada annu sa memòria de is migliàias de italianos bisestrados e bochidos de is partigianos iugoslavos ghiados de Josip Broz, connotu comente Tito, in su perìodu istòricu chi andat de su 1943 a su 1945. Custu disacatu ddu connoschimus cun su nòmine de “Foibe”, una paràula chi nde lompet de su latinu fovea (fossa, cava).e chi pertocat unu fenòmenu geològicu tìpicu de sa regione càrsica e de s’Ìstria. Su faeddu ìnditat una genia de ispentumu cun s’imbucadura chi podet èssere larga de carchi tzentìmetru a carchi metru e su putzu profundu fintzas a chentu metros e prus, a ue ischimus chi nch’ant ghetadu unu nùmeru impretzisadu de personas, sa majoria de is bortas ancora bias. Si faeddat de asumancu tres milla vìtimas, ma àteros documentos narant chi diant a pòdere èssere prus de deghe milla.
Custa tragedia dda podimus cunsiderare de seguru un’operatzione de pulitzia ètnica, cuada a suta sa visera de un’atzione de gherra o de revesa contra a is fascistas, acontessida in duos mamentos diferentes. Su primu in su 1943, a s’incras de s’otu de cabudanni e de s’armistìtziu. In cussu tempus, cun su Règiu Esèrtzitu italianu sena de òrdini e de ghia, is partigianos de Tito aiant iscadenadu un’ofensiva pro si bindigare de is fascistas e de is italianos non comunistas. Gai sunt isparessidas a intro de is foibe prus de milli personas, o meda de prus comente fiamus narende in antis, cunsideradas inimigas de su pòpulu. Ma sa violèntzia si fiat ammanniada e fata prus crueli, casi in manera sistemàtica, a pustis de s’ocupatzione iugoslava de Trieste, de Gorìzia e de s’Ìstria. A intro de is Foibe ddoe sunt mortos fascistas, catòlicos, liberaldemocràticos, sotzialistas, preides. Ma fintzas, e custu s’acostumat a ddu nàrrere prus pagu, tziviles, gente comuna, sena carchi piessignu polìticu o religiosu, paris cun betzos, fèminas e pitzinnos. Ligados s’unu cun s’àteru cun filu de ferru, a bias messados de is mitralliadoras in s’oru de su gùrguru e fatos ispentumare in cue a intro. Infoibati, ddis naramus in italianu
Is disacatos fiant sighidos finas a su 1947. Su 10 de freàrgiu de cussu annu s’Itàlia at ratificadu su tratadu chi at istabilidu sa làcana cun sa Jugoslàvia, cun sa tzèdida a custa ùrtima de s’ Ìstria e de sa Dalmàtzia. Sa Die de s’Ammentu est pròpriu in ricurrèntzia de cussu 10 de freàrgiu. Non solu pro ammentare is vìtimas malassortadas de is Foibe ma pro tzelebrare fintzas s’ammentu de cussos 350.000 disterrados giulianos chi, cun sa trasida de sa terra insoro a sa Jugoslàvia, sunt istados obrigados a s’èsodu. Lassende in dae segus totu pro si nche fuire dae s’arrore e dae sa timoria, dae una natzione chi non ddos boliat, sunt bènnidos in Itàlia acollidos su mègius de is bortas cun indiferèntzia. Medas ddos ant disterrados in campos de cautivèriu o de concentramentu. Unu de custos campos dd’iant aparitzadu in Sardigna, a Fertìlia. Gràtzias a un’acòrdiu cun sa Diretzione Generale de is Servìtzios de Gherra, a s’acabbu de su 1942, s’Ente Sardu de Colonizatzione (E.S.C.), s’istrutura pùblica incarrigada de bonificare unu territòriu acanta de S’Alighera, mutidu sa Nurra, otenet s’assignamentu de 300 internados tziviles (o polìticos comente narant àteros documentos), giai presoneris in su campu de concentramentu de Molat, de impreare comente manorberia.
S’istòricu Giovanni Sabbatucci, giornalista e professore universitàriu intra de is prus espertos in contu de fascismu, at iscritu de comente custos disterrados fiant divènnidos tzitadinos de sèrie B. Disconnotos de sa manca polìtica, ca ddi resurtaiat difìtzile mustrare solidaridade pro chi fuiat de unu paisu comunista ue si fiat cumpridu unu sotzialismu berdaderu, no ant retzidu consideru nemancu in sa classe dirigente democristiana, chi punnaiat, pro bìvere sulena, a no aprofundire sa tragèdia de is Foibe.
Amus dèpidu isetare a unu polìticu de manca, Luciano Violante, Presidente de sa Càmera de is Deputados in su 1996, pro promòvere una ligidura istòrica e una cuscièntzia de is acadessimentos in su mundu polìticu e culturale, chi ant batidu in su 2004 a su reconnoschimentu de su Parlamentu de sa tragèdia de is vìtimas de is Foibe.
Manuela Ennas
